'Andere Tijden Special': 14-18 Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog

Bij het Groningse Nieuweschans vliegt op 18 augustus 1917 een Duits legervliegtuig het Nederlandse luchtruim binnen. Buitenlandse grondtroepen blijven meestal aan de juiste kant van de grens, maar de relatief nieuwe luchtmacht respecteert de Nederlandse neutraliteit minder consequent. Tijdens de oorlogsjaren passeren zowel de Duitse als de Britse vliegtuigen de grens regelmatig, meestal zonder problemen.

Dit keer loopt het anders: op het Groningse platteland is de Nederlandse sergeant Lok gestationeerd. Hij hoort het bulderende geluid van twee Mercedes-motoren en grijpt zijn kans. Met karabijn in de hand, rent Lok op pantoffels het open veld in. Boven hem komt met 135 kilometer per uur een Duitse tweedekker overvliegen op 200 meter hoogte. De sergeant schiet vijf maal. Eén kogel raakt de linker propeller en het toestel stort neer. Dit zondagsschot in Groningen is een van de weinige echte oorlogshandelingen van het Nederlandse leger. Een Nederlandse militair had als kerntaak het bewaken van de Nederlandse neutraliteit. Ook diplomatiek moet de regering aan het werk: het verklaren van een oorlog is gemakkelijker dan je ervan te onthouden. In totaal stuurt Nederland tussen 1914 en 1918 meer dan vijftig schriftelijke verklaringen van onze neutraliteit naar ambassades van de strijdende partijen.

Ideaal voor spionage
Dat Nederland buiten schot weet te blijven, komt niet enkel door kundig optreden van de regering. Ook toen al was het land een speelbal van de Europese grootmachten en bestond onze neutraliteit bij de gratie van vooral Engeland en Duitsland. Die zien in de strook land aan de Noordzee een geschikte bufferzone voor vijandelijke aanvallen. Daarnaast is neutraal en onopvallend terrein het natuurlijke habitat van spionage- en veiligheidsdiensten. Rotterdam wordt de spil van een internationaal inlichtingennetwerk. In schimmige havencafés rekruteren beide partijen vrijbuiters en kruimeldieven – die hebben een verondersteld talent voor dit soort werkzaamheden – om te spioneren bij de vijand. Nederlanders kunnen dankzij hun paspoort vrij door Europa reizen, een voorrecht waar de buitenlandse diensten graag gebruik van maken.

Handelsgeest
Voor de Nederlandse handel zijn de oorlogsjaren een goudmijn. Beschermd door de Hollandse driekleur kunnen de kooplieden bij alle partijen hun handelswaar kwijt. Journalist Jort Kelder en historicus Samuël Kruizinga zien in de kasboeken van de Rotterdamse rederij Goudriaan de waarde van de eindbalans tussen 1913 en 1916 vertienvoudigen. Mede door de onbeperkte duikbotenoorlog en de gevolgen hiervan zakken de verdiensten de jaren daarna weer wat in. Buiten de grootverdieners in de Randstad, werd ook in het zuiden van het land aan de oorlog verdiend.

Met gevaar voor eigen leven passeren smokkelaars de, onder hoogspanning staande, grens met België om hier schaarse producten als boter, brood en zeep te verkopen. Hiermee was al snel tweehonderd gulden per nacht gemoeid: dezelfde handelsgeest als de reders, misschien wat minder ambitie.

In de rest van Europa wordt met scheve ogen gekeken naar de Nederlandse oorlogswinst. Zeker als je het vergelijkt met onze zuiderburen. Die waren net zo neutraal als wij, maar waar de oorlog hier voor ongekende welvaart zorgt, is België het decor van verwoesting en ellende. In combinatie met de tegengestelde belangen - met iedereen handel drijven in oorlogstijd zorgt vroeg of laat voor een conflict – staat Nederland er slecht op. Ten onrechte, vindt researcher Hasan Evrengun van 'Andere Tijden': 'Nederland las niemand de les. Als jullie oorlog willen voeren, prima, maar wij drijven handel – zoals we altijd gedaan hebben.'

Vluchtelingen
Het meest tastbare bewijs van het uitbreken van de oorlog is de stroom vluchtelingen die in de zuidelijke provincies de grens oversteken. Hiermee komen ook de verhalen van de verschrikkingen van de oorlog het land binnen. Zoals de oudoom van cabaretier Diederik van Vleuten, die in 1914 bij familie in Brabant logeert en in een brief aan zijn ouders schrijft over mensen die ’s nachts slapen in de bossen rond de boerderij. Hoewel de overheid deze vluchtelingen goed probeert op te vangen, is ook hier niemand berekend op de oorlog die jaren duurt.

De Nederlandse geschiedenis van de jaren 1914 – 1918 is een mozaïek van persoonlijke verhalen dat het verhaal vertelt van de Nederlandse neutraliteit. Want voor neutraliteit zijn geen grote heldendaden nodig, concludeert Van Vleuten in de uitzending: 'Het enige dat je voor neutraliteit goed moet kunnen, is op je tong bijten. Je moet aan de kant staan. En verder laat je met je sollen en laat je over je heen lopen. Simpelweg omdat er geen alternatief is. Ja, oorlog.'

'Andere Tijden Special: 14-18 Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog', zaterdag 24 maart om 21.00 uur op NPO 2.